Op 21 april werd bekendgemaakt dat paus Franciscus, de Argentijn Jorge Mario Bergoglio, vroeg in de ochtend was overleden. Vandaag begint het conclaaf dat moet leiden tot de aanstelling van een nieuwe paus. Wat is dat precies en hoe verloopt het proces?
Een conclaaf/conclave verwijst officieel naar twee dingen: de plek waar de kardinalen van de Rooms-katholieke Kerk bijeenkomen om een nieuwe paus te kiezen en de vergadering die hiertoe moet leiden. Het woord komt van het Latijnse “cum clave”, wat “met sleutel” betekent. Dit slaat op het feit dat de kardinalen zich tijdens het proces bewust afsluiten van de buitenwereld, dus achter slot en grendel. En dat is een indrukwekkende traditie, want de vergadering kan wel dagen duren!
Op het moment dat een paus overlijdt, spreken we van de periode van “sedisvacatio” (Latijn voor “lege stoel”). Tot de benoeming van een nieuwe paus, wordt de Rooms-katholieke Kerk geleid door het College van Kardinalen. Het conclaaf begint op het moment dat alle stemgerechtigde kardinalen aanwezig zijn in Rome. Alle kardinalen die jonger zijn dan 80 jaar, hebben stemrecht. Tegelijkertijd hebben ze ook stemplicht: ze moeten stemmen en mogen alleen afwezig zijn met een goede reden. Er mogen maximaal 120 kardinalen meedoen aan het conclaaf en ze mogen overal ter wereld vandaan komen.
Vervolgens gaan de deuren dicht (dat is dus vandaag). Het conclaaf begint met een gezamenlijke mis, namelijk de “Pro Eligendo Pontifice-Mis” (“Voor de Keuze van de Pontifex”). Dit deel is nog voor de buitenwereld te volgen, omdat de mis live op televisie en op schermen op het Sint-Pieterplein uitgezonden wordt. Dit doen ze zodat iedereen kan meebidden voor “de juiste keuze”. Daarna begint de stemming, die niet meer door de media gevolgd mag worden.
Om te stemmen, krijgen de kardinalen briefjes waarop de naam van de voorkeurskandidaat geschreven moet worden. Iedere kardinaal moet zijn briefje naar het altaar brengen en in de miskelk stoppen. Aansluitend worden de namen op de briefjes uiteraard geteld. Als er na zo’n stemronde geen kandidaat naar voren komt met minstens 66% van alle stemmen, dan volgt een nieuwe stemronde. Bij iedere stemronde kunnen de kardinalen een andere naam opschrijven. Echter, na enkele rondes wordt wel duidelijk tussen wie de strijd gaat en blijven er automatisch slechts een paar namen over. De traditie is dat de kardinalen dan op één van die overgebleven kandidaten gaan stemmen totdat er één de meerderheid behaalt.
Dit proces herhaalt zich meestal enkele dagen. Er wordt 4x per dag gestemd, 2x aan het begin van de middag en 2x aan het einde van de middag. Tussen de stemrondes in, kunnen de kardinalen met elkaar overleggen en bidden. Duurt het proces erg lang, dan wordt er meestal om de 3 dagen een “rustdag” ingelast. Het langste conclaaf vond plaats in 1314-1316, na de dood van paus Clemens V. Het proces duurde langer dan 800 dagen!
De kardinalen verblijven in het Huis van de Heilige Martha, een gastenverblijf buiten het Apostolisch Paleis. Aan het einde van de dag worden ze opgehaald en slapen ze daar, maar ze worden iedere ochtend weer teruggebracht naar de Sixtijnse Kapel, voor zo lang het conclaaf duurt. Er zijn geen televisie-, radio-, telefoon- of internetverbindingen in dit gastenverblijf. Zo wordt gegarandeerd dat de kardinalen geen contact kunnen hebben met de buitenwereld.
Als er aan het einde van de dag geen kandidaat de meerderheid behaald heeft, dan worden de stembriefjes verbrand zonder toevoegingen. Dat zorgt voor de bekende zwarte rook uit de schoorsteen van de Sixtijnse Kapel en zo kan iedereen buiten zien hoe de zaken ervoor staan.
Als er wel een nieuwe paus gekozen is, moet deze kandidaat het ambt accepteren en een pausnaam kiezen. Ondertussen wordt er een chemisch stofje toegevoegd aan de stembriefjes zodat het verbranden ervan zorgt voor witte rook uit de schoorsteen. Aansluitend komen de kardinalen weer naar buiten en wordt er door de kardinaal-protodiaken aangekondigd wie de nieuwe paus wordt en welke naam hij zal dragen.
Dit gebeurt volgens traditie vanaf de loggia (het open balkon) van de Sint-Pietersbasiliek. Hierbij worden ook altijd de woorden “habemus papam” uitgesproken: “We hebben een paus!”. De kardinaal-protodiaken is de kardinaal die op dat moment het langste dient binnen de rang van kardinaal-diakens. Momenteel is dat de 73-jarige Fransman Dominique Mamberti. Als laatste stap van het conclaaf, komt de nieuwe paus ook naar buiten. Daar spreekt hij dan voor de eerste keer de apostolische zegen “Urbi et orbi” (“Voor de stad en de wereld”) uit.
Hieronder volgen nog wat clave-momenten (pun intended) uit de geschiedenis van het conclaaf:
- In de Romeinse Tijd en de vroege middeleeuwen werd de nieuwe paus door de geestelijken en het volk van Rome gekozen.
- Dit veranderde in het jaar 1059 met de pauselijke bul (wet) “In Nomine Domini” van paus Nicolaas II. Hierin werd namelijk bepaald dat de kardinaal-bisschoppen voortaan de nieuwe paus zouden kiezen. De overige kardinalen moesten de keuze goedkeuren. Waren er bezwaren, dan moest er een andere kandidaat gezocht worden en verliep de verkiezing dus weer van begin af aan.
- De kardinalen gingen pas vanaf 1294 principieel in conclaaf. Sindsdien sluiten ze zich dus op tijdens het proces, maar daarvoor gebeurde dat niet altijd.
- Conclaven vinden sinds 1878 plaats in de Sixtijnse Kapel in Vaticaanstad (Rome).
Afgelopen najaar verscheen er al een Hollywoodfilm over het conclaaf: Conclave, met in de hoofdrollen onder andere Ralph Fiennes, Stanley Tucci, John Lithgow, Sergio Castellitto en Isabella Rossellini. Sommige Nederlandse bioscopen spelen in op de omstandigheden en vertonen de film nu nogmaals. Ik heb hem zelf destijds al gezien, wat leidde tot dit artikel met meer informatie over de film.
UPDATE:
Vandaag, reeds op 8 mei, is er een nieuwe paus gekozen: De Amerikaan Robert Francis Prevost. Zijn pausnaam is Leo XIV. Zo is het conclaaf van 2025 één van de kortste conclaven uit de geschiedenis geworden.